Γνωστά και ως Κορέστεια- όπως ονομάζεται η περιοχή και ο κοντινός νεόκτιστος οικισμός- τα πλίνθινα χωριά αποτελούν σήμερα ένα οικιστικό σύνολο μοναδικό στην Ελλάδα με εξαιρετικό αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον.
Πρόκειται για μία ιδιαίτερη περιοχή, βαθειά σημαδεμένη από την ιστορία, με αμιγώς κοκκινωπούς πλινθόκτιστους οικισμούς που διασώζονται από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα.
Κάθε οικισμός έχει το δικό του όνομα: Γάβρος, Κρανιώνας, Χαλάρα, Μελάς, Μαυρόκαμπος, Μακροχώρι, Άγιος Αντώνιος, κάποια από αυτά. Οι ντόπιοι όμως ξέρουν την περιοχή ως Γάβρος.
Τα χωριά από τερακότα, βρίσκονται διάσπαρτα στην ήσυχη κοιλάδα του Λαδοπόταμου. Ξεπροβάλλουν απρόσμενα μέσα από τα μικρά περιβόλια με τις φασολιές, βυθισμένα στη σιωπή, ερημωμένα πλήρως. Μόνο ένας γέρικος σκύλος ξεπροβάλλει από τα χαλάσματα…
. 
Στα μάτια του επισκέπτη το τοπίο δείχνει απόκοσμο, σαν σκηνικό κινηματογραφικής ταινίας…
Το αρχιτεκτονικό μεγαλείο
Τα ερειπωμένα αρχοντικά εντυπωσιάζουν με την κομψότητα, την απλότητα και την αρχιτεκτονική τους. Χτισμένα με δομικά υλικά απόλυτα φιλικά προς το περιβάλλον αποτελούν ένα εξαιρετικό παράδειγμα λαϊκής αρχιτεκτονικής.
Οι πλίνθοι είναι φτιαγμένοι από λάσπη και άχυρα που χύθηκαν επί τόπου σε απλό καλούπι το οποίο ψήθηκε στον ήλιο. Οι στέγες φτιάχνονταν με ξύλα, καλάμια και κεραμίδια από πηλό. Μόνο στη θεμελίωση των σπιτιών χρησιμοποιήθηκε λιθοδομή από ποταμόπετρες, για να γίνει πιο στέρεο το κτίσμα.
Τα κτίσματα αυτά, κατά τους σύγχρονους αρχιτέκτονες, αποτελούν υπόδειγμα πρώιμης βιο-κλιματικής αρχιτεκτονικής. Σχεδόν όλα τα σπίτια κοιτούν προς το νοτιά ενώ στη βορινή τους πλευρά δεν έχουν κανένα άνοιγμα, εξασφαλίζοντας έτσι στο εσωτερικό τους δροσιά το καλοκαίρι και ζεστασιά το χειμώνα.
Σήμερα τα εξαιρετικής αρχιτεκτονικής αγροτόσπιτα έχουν αφεθεί στη τύχη τους. Κάποια από αυτά έχουν γίνει αχυρώνες ή στάβλοι.
‘Ολα γύρω μαρτυρούν ότι κάποτε τα πλίνθινα χωριά στην κοιλάδα του Λαδοπόταμου ευημερούσαν κι έσφυζαν από ζωή. Οι κάτοικοι, Σλαβομακεδόνες στην πλειοψηφία τους, ήταν αγρότες, κτηνοτρόφοι και τεχνίτες που ασχολούνταν με την επεξεργασία γούνας την εποχή που άνθιζε το γουνεμπόριο στην Καστοριά.
Στα χαλάσματα διακρίνεται ακόμη η ευμάρεια ενός παρελθόντος όχι και τόσο μακρινού. Ομοίως έχει αποτυπωθεί και η ξαφνική, άρον-άρον, φυγή των κατοίκων. 
Ιστορικές μνήμες
Ο τόπος αυτός αποτέλεσε και πεδίο σκληρών μαχών. Κατά τους Μακεδονικούς Αγώνες, το 1904 στο χωριό Μελάς σκοτώθηκε από τον τουρκικό στρατό ο Παύλος Μελάς.
Ωστόσο, όλα τα χωριά της περιοχής ερημώθηκαν ολοκληρωτικά στη δεκαετία του 1940 κατά τον Εμφύλιο πόλεμο (1946-1949). Οι σλαβόφωνοι κάτοικοι κυνηγήθηκαν ως αριστεροί και εκτοπίστηκαν από τον Εθνικό Στρατό ώστε να ανακοπεί ο ανεφοδιασμός των αριστερών ανταρτών και του Δημοκρατικού Στρατού. 
Χαρακτηριστική περίπτωση χωριού που ερημώθηκε ολοκληρωτικά κατά τον Εμφύλιο είναι το χωριό Γάβρος, που παλαιότερα λέγονταν Γκαμπρές. Οι κάτοικοί του συντάχθηκαν στην πλειοψηφία τους με τους αντάρτες και το Δημοκρατικό Στρατό κι όσοι απέμειναν εκτοπίστηκαν σε αστικά κέντρα κάτω από άθλιες συνθήκες.
Μετά τη νίκη του Εθνικού Στρατού κάποιοι διέφυγαν σε χώρες τις ανατολικής Ευρώπης. Πάρα πολλοί ήταν κι εκείνοι που ξενιτεύτηκαν, κυρίως σε Αμερική και Καναδά.
Οι άνθρωποι έριξαν μαύρη πέτρα πίσω τους κι ο τόπος έκτοτε ερήμωσε…
Οι ελάχιστοι εναπομείναντες μετ-εγκαταστάθηκαν οριστικά, περί τα τέλη της δεκαετίας του 1970, στον νέο οικισμό Κορέστεια και ασχολούνται κυρίως με αγροτικές καλλιέργειες.
Γύρω από το νέο οικισμό Κορέστεια, τα χωριά από τερακότα στέκουν σαν στοιχειωμένα και θυμίζουν μία θλιβερή ιστορία που, σχεδόν, όλοι θέλουν να περάσει στη λήθη…
Πως να πάτε
Από την Καστοριά κατευθύνεστε προς το χωριό Απόσκεπος (5χλμ) απ΄όπου ανοίγεται εξαιρετική θέα προς τη λίμνη της Καστοριάς. Διασχίζετε τον Απόσκεπο και ακολουθείτε τον παλιό δρόμο προς Πρέσπες. Σε περίπου 10 χλμ. συναντάτε τη γέφυρα του Λαδοπόταμου και μετά 4 χλμ προβάλλει το χωριό Γάβρος. Λίγο πριν στη διχάλα, ο άλλος δρόμος οδηγεί προς Κορέστεια (νέος οικισμός). Σε μικρή απόσταση απόσταση βρίσκονται και τα υπόλοιπα χωριά Χαλάρα, Μακρυχώρι, Μελάς, Μαυρόκαμπος, Αγιος Αντώνιος. Υπάρχουν πινακίδες.
Έμπνευση για την περιήγηση του Greek-Crossroads Team στην συγκεκριμένη ακριτική περιοχή της Ελλάδας αποτέλεσε το βιβλίο “Κορέστεια: τα Χωριά της Λήθης” του Άγγελου Σινάνη, ο οποίος έχει πραγματοποιήσει πολυετή έρευνα στην περιοχή κι έχει καταγράψει πλήθος ιστορικών στοιχείων.
Σημειώνεται ότι σε αυτά τα μέρη γυρίστηκαν σκηνές από τις ταινίες «Το μετέωρο βήμα του πελαργού» (1991) του Θεόδωρου Αγγελόπουλου και «Ψυχή βαθιά» (2009) του Παντελή Βούλγαρη.
Για να έχετε μία ολοκληρωμένη εικόνα για τον τόπο, μην παραλείψετε να επισκεφθείτε το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης στο Γράμμο.
